คุ้มขุนแผน ตั้งอยู่ที่ถนนป่าโทน ในตัวเมืองอยุธยาใกล้กับวัด มงคลบพิตร สร้างขึ้นเพื่ออนุรักษ์บ้านของขุนนางในสมัยก่อนไว้ให้ชนรุ่นหลังได้มาศึกษาสถาปัตยกรรมแบบโบราณ กล่าวคือเป็นตัวอย่างของหมู่เรือนไทยภาคกลาง ในรูปแบบเรือนคหบดีไทย เดิมเรือนแห่งนี้เป็นจวนสมุหเทศาภิบาล มณฑลกรุงเก่า พลตรีพระเจ้าบรมวงศ์เธอกรมขุนมรุพงศ์สิริพัฒน์ทรงสร้างขึ้นในปี พ.ศ. 2437 ที่เกาะลอยบริเวณสะพานเกลือซึ่งอยู่ตรงข้ามกับที่ว่าการมณฑล ต่อมาในราวปี พ.ศ. 2483 นายปรีดี พนมยงค์ รัฐบุรุษอาวุโสได้ย้ายจวนหลังนี้มาสร้างในบริเวณคุกนครบาลเก่าของพระนครศรีอยุธยา พร้อมทั้งสร้างเรือนไทยเพิ่มขึ้นอีกในปี พ.ศ. 2499 และให้ชื่อเรือนไทยนี้ว่า คุ้มขุนแผน ซึ่งเชื่อกันว่าขุนแผนเคยต้องโทษอยู่ในคุกแห่งนี้คุ้มขุนแผนเป็นหมู่บ้านเรือนไทยหมู่แบบโบราณ ตัวหมู่เรือนไทยนั้นอยู่กลางเกาะทางด้านใต้วิหารพระมงคลบพิตร หันหน้าสู่ถนนศรีสรรเพชญ์ และถนนป่าตอง ในตำบลประตูชัย มีหลังคาจั่วยอดแหลม สูงชันขึ้นไปช่วยระบายความร้อน ตัวคุ้มประกอบด้วยเรือนหลายหลัง เรียกว่า “หอ” โดยมีหอกลางเป็นประธานอยู่ตรงกลาง โอบด้วยหอนั่งหรือหอหน้า คือเรือนเล็กที่อยู่ด้านหน้า ต่อมาคือหอซ้ายอยู่ทางทิศเหนือ หอขวา อยู่ทางทิศใต้ และหอใหญ่ อยู่ด้านทิศตะวันตก แต่ละหอมีหน้าที่แตกต่างกันการเดินทางมายังคุ้มขุนแผนแห่งนี้ หากมาจากกรุงเทพมหานคร เข้าตัวเมืองอยุธยาแล้วให้ข้ามสะพานสมเด็จพระนเรศวรมหาราชตรงไปเรื่อย ๆ จนถึงศาลากลางจังหวัดหลังเดิม ก็จะเห็นสามแยก แล้วเลี้ยวขวาตรงไปไม่ไกลนักจะเห็นคุ้มขุนแผนอยู่ทางซ้ายมือ คุ้มขุนแผนนี้ เปิดให้เข้าชมทุกวันตั้งแต่เวลา8.30-16.30 น.หากใครได้มาเที่ยวชมกรุงเก่าอย่างอยุธยาและ หลงใหลในอารยธรรมโบราณแล้วล่ะก็ คุ้มขุนแผนเป็นอีกที่หนึ่งที่ช่วยให้ซึมซับบรรยากาศของคนโบราณ จินตนาการความเป็นอยู่ของคนไทยในอดีตได้ง่ายขึ้น และรูปแบบบ้านไทยโบราณแบบนี้นับวันจะหมดไป หาดูได้ยากยิ่ง
